“İşaret Dili” Hangi Ülkeye Ait? Tarihsel Arka Plan ve Güncel Akademik Tartışmalar
İşaret dili, çoğu zaman tek bir ülkeye aitmiş gibi algılansa da, gerçekte bu yaklaşım hem yanıltıcı hem de dilbilimsel olarak doğru değildir. Bu yazıda, işaret dillerinin hangi ülkeye ait olduğu sorusunu tarihsel ve güncel akademik perspektiflerle ele alacağız. Ayrıca, Türkiye özelinde Türk İşaret Dili’nin (TİD) gelişim sürecine ve mevcut duruma da değineceğiz.
İşaret Dillerinin Küresel Kökeni ve Çeşitliliği
İşaret dili (sign language) terimi, işitme engelli bireylerin ya da işiten bireylerin el‑ve vücut hareketleri ile geliştirdiği doğal dilleri ifade eder. Bu diller, konuşulan dillere doğrudan bağlı olmayıp kendi gramer ve sözcük yapısına sahiptir. [1]
Tarihsel olarak, işaret dilleri yalnızca tek bir ülkeye ait olarak düşünülmemiştir. Aksine, dünya çapında farklı coğrafyalarda, farklı işitme engelli topluluklarında bağımsız biçimlerde ortaya çıkmışlardır. Örneğin, antik Yunan’da ellere ve bedenin diğer kısımlarına dayalı iletişim biçimleri hakkında kayıtlar vardır. [2]
Dilbilimsel araştırmalar da şu noktayı vurgulamaktadır: “Bir tek işaret dili” yoktur; her ülkenin, hatta her bölgenin işaret dili potansiyeli vardır. İşaret dilleri, coğrafya, toplumsal yapı, eğitim sistemi, teknoloji erişimi gibi pek çok değişene bağlı olarak farklı biçimlerde şekillenmiş ve gelişmiştir. [3]
Bu bağlamda, “işaret dili hangi ülkeye ait” sorusunun en doğru yanıtı şu olur: işaret dilleri “bir ülkeye ait” değil; her ülkenin kendi işaret dili vardır ya da geliştirme aşamasındadır. Bu, dilsel kimlik, kültürel kimlik ve toplumsal haklar açısından da önem taşır.
Türkiye Örneği: Türk İşaret Dili’nin Tarihi ve Mevcut Durumu
Türkiye özelinde ise Türk İşaret Dili (TİD) araştırmaları, işaret dilinin Türkiye’deki tarihsel sürecine dair önemli veriler sunmaktadır. Örneğin, Osmanlı sarayında “işaret diliyle iletişim” kurulduğuna dair kaynaklar bulunmaktadır ancak bu dilin günümüzde kullanılan TİD’nin doğrudan atası olup olmadığı kesin değildir. [4]
Türkiye’de modern anlamda işaret diline dayalı eğitim ve dil bilincinin oluşması 20. yüzyıla dayanmaktadır. İlk işitme engelliler okulları ve dil çalışmaları, Cumhuriyet döneminde başlamıştır. [5]
TİD’nin senkronizasyonu ve standardizasyonu için adımlar da atılmıştır: Örneğin, çalışma grupları, sözlük ve dilbilgisi projeleri oluşturulmuştur. [6]
Buna rağmen, akademik literatürde TİD’nin tam olarak Osmanlı işaret dilinin devamı olup olmadığı konusunda belirsizlikler bulunmakta, dilin genetik kökeni üzerine tartışmalar sürmektedir. [7]
Güncel Akademik Tartışmalar: Kimlik, Tanıma ve Standartlaşma
Günümüzde işaret dillerine dair akademik tartışmalar üç ana eksen etrafında yoğunlaşmaktadır: kimlik ve dil toplumunun tanınması, yasal ve eğitimsel statü, ve standartlaşma‑sertifikasyon süreçleri.
İlk eksen, işaret dilini kullanan toplulukların dil‑kültür kimliği açısından önemine işaret eder. İşaret dili yalnızca bir iletişim aracı değil, aynı zamanda bir topluluğun dili, kültürü ve kimliğidir. Bu, “işaret dili hangi ülkeye ait” sorusunun ötesinde, o dilin kullanıldığı ülke ya da bölgeyle birlikte bir kimlik meselesi haline gelir.
İkinci eksen, işaret dilinin yasal tanınması ve eğitimsel uygulamalarıdır. Birçok ülkede işaret dili resmi dil olarak kabul edilmemiş, işitme engelliler eğitim sisteminde işaret dili yerine oral‑görsel yöntemlere yönlendirilmiştir. Örneğin, 1880 Milan Kongresi’nde işaret dili yerine konuşma‑okuma eğitiminin tercih edilmesi, bu alandaki gerilemeye yol açmıştır. [8]
Üçüncü eksen ise dilin standardizasyonu ve araştırılmasıdır. İşaret dilleri doğal olarak geliştiğinden, standart bir el alfabesi, dilbilgisi, terminoloji belirlemek zor olmuştur. Türkiye’de de TİD için sözlük ve dilbilgisi çalışmaları yapılmakta, ancak hâlâ araştırma eksikleri ve bölgesel farklılıklar bulunmaktadır. [9]
Sonuç ve Düşündürmeye Yönelik Sorular
Özetlemek gerekirse, işaret dili tek bir ülkeye ait bir “ülke dil” değildir; her ülkenin, her bölgenin kendi işaret dili ya da işaret dillerine sahip olması mümkündür. Türkiye bağlamında Türk İşaret Dili önemli bir dilsel ve kültürel form olarak karşımıza çıkar ancak kökeni ve ilişkisi tamamen net değildir. Günümüzde, kimlik, tanıma ve standartlaşma konularında önemli meseleler bulunmaktadır.
Okuyucuya düşünsel bazı sorular bırakmak isterim:
– Sizce işaret dili “ülkesel bir dil” olarak mı görülmeli, yoksa işitme engelli topluluğunun kültürel ve dilsel kimliği çerçevesinde mi değerlendirilmelidir?
– Türkiye’de işaret dilinin daha yaygınlaşması ve eğitimde etkin kullanımı için hangi adımlar atılmalıdır?
– İşaret dili çalışmalarının bölgesel farklılıklarını (örneğin Türkiye’nin farklı illerinde farklı işaret kullanımları) göz önüne alarak, dilin standartlaşması mı yoksa çeşitliliğin korunması mı daha önemlidir?
Bu sorular çerçevesinde, işaret dillerini hem dilbilimsel bir fenomen hem de toplumsal bir hak olarak değerlendirmek, daha kapsayıcı ve anlaşılır bir bakış açısı sağlayacaktır.
—
Sources:
[1]: https://en.wikipedia.org/wiki/Signlanguage?utmsource=chatgpt.com “Sign language”
[2]: https://en.wikipedia.org/wiki/Historyofsignlanguage?utmsource=chatgpt.com “History of sign language”
[3]: https://historyrise.com/the-development-of-sign-languages-around-the-world/?utm_source=chatgpt.com “The Development of Sign Languages Around the World: Origins, Diversity …”
[4]: https://orgm.meb.gov.tr/icdep/tid/turkiyede-isaret-dilinin-gelisimi-icerik-3?utm_source=chatgpt.com “Türkiye’de İşaret Dilinin Gelişimi İÇDEP – MEB”
[5]: https://www.academia.edu/112261365/T%C3%BCrk%C4%B0%C5%9FaretDiliTarihiHistoryofTurkishSignLanguage%C5%9E%C3%BCkr%C3%BCHal%C3%BBkAkal%C4%B1n?utmsource=chatgpt.com “(PDF) Türk İşaret Dili Tarihi (History of Turkish Sign Language …”
[6]: https://www.tdk.gov.tr/wp-content/uploads/2024/03/z-kitaplik-Belgin-Tezcan-Aksu.pdf?utm_source=chatgpt.com “TÜRK İŞARET DİLİ TARİHİ ADLI ESER – Türk Dil Kurumu”
[7]: https://en.wikipedia.org/wiki/TurkishSignLanguage?utm_source=chatgpt.com “Turkish Sign Language”
[8]: https://www.startasl.com/history-of-sign-language/?utm_source=chatgpt.com “History of Sign Language – Deaf History – Start ASL”
[9]: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1563421?utm_source=chatgpt.com “Historical Headway of Sign Language and Turkish Sign Language – DergiPark”